Γιατί η ομηρική θάλασσα περιγράφεται ως σκούρο κρασί;

Το 1858 εκδόθηκε το βιβλίο “Studies on Homer and the Homeric Age” του William Gladstone, το οποίο άνοιξε έναν μέχρι σήμερα ανοικτό κύκλο συζητήσεων για τις περιγραφές των χρωμάτων στα ιστορικά κείμενα. Μια βασική παρατήρηση ήταν πως από τα ομηρικά έργα απουσίαζαν πλήρως αναφορές αναγνωρίσιμες ως περιγραφές του μπλε χρώματος [α], με τη θάλασσα να περιγράφεται ως “σκούρο κρασί”. Η μοναδική δε αναφορά σε “κυανό” αφορά τα φρύδια του Δία και εικάζεται πως περιέγραφε το πάρα πολύ σκούρο, σχεδόν μαύρο χρώμα σε αυτό το πλαίσιο.

Φυσικά αποτελεί διαφορετικό ζήτημα το πώς ονομάζεται μια συγκεκριμένη χρωστική από την καθημερινή χρήση της γλώσσας. Συχνά περιγράφουμε χρώματα σε συνάρτηση με βασικούς χρωματισμούς κι επιπλέον πληροφορίες (π.χ. “ανοιχτό πράσινο” ή “ξεβαμμένο μπλε”) παρ’ όλο που υπάρχουν χρωματολόγια κι εμπορικές ονομασίες χρωστικών για επαγγελματική χρήση. Με ανάλογο τρόπο, ενώ το “κυανό” στα αρχαία ελληνικά είχε πολύ συγκεκριμένο ορισμό όσον αφορά τη χρωματοποιία και το εμπόριο διακοσμητικών λίθων, δεν αποτελούσε σημείο αναφοράς για την καθημερινή ή και την ποιητική ακόμα γλώσσα.

Το γεγονός δεν αποτελεί ιδιοτροπία για την εποχή του. Γλωσσολογικές μελέτες έχουν δείξει πως ένα μοτίβο που διαπερνά πολλές ανθρώπινες γλώσσες είναι οι πιο “βασικοί” όροι για το χρώμα, αυτοί που απαντώνται σε όλες, περιγράφουν το λευκό (ή φως) και το μαύρο (ή σκοτάδι). Σε γλώσσες με περισσότερες λέξεις για την περιγραφή των χρωματισμών εμφανίζεται αμέσως μετά το κόκκινο, ακολουθούμενο από το πράσινο ή το κίτρινο. Ξεχωριστός όρος για τους μπλε χρωματισμούς εμφανίζεται αργότερα.

Σημειώνουμε πως αυτή η προσπάθεια ιεράρχησης δείχνει προτεραιότητα (ποια χρώματα φαίνονται να είναι πολιτιστικά βασικότερα) και όχι απαραίτητα χρονολογική σειρά εμφάνισης. Επί παραδείγματι, τα βιετναμέζικα, όπως και τα κορεάτικα, δεν έχουν ξεχωριστές λέξεις για το μπλε και το πράσινο. Χρησιμοποιούν την ίδια λέξη και βασίζονται σε δευτερεύοντες προσδιορισμούς ή συμφραζόμενα για να δώσουν τον τόνο, με τους χρωματισμούς των φύλλων και το χρώμα της θάλασσας επί παραδείγματι να είναι διαφορετικές αποχρώσεις του ίδιου χρώματος. Τα δε παραδοσιακά κινέζικα χρησιμοποιούσαν τον ίδιο όρο για το φάσμα από το βαθύ πράσινο έως το μπλε και μερικές φορές και το μαύρο. Εξαίρεση στην αντίθετη κατεύθυνση φαίνεται να αποτελούν τα ρωσικά, όπου αναγνωρίζονται δύο διαφορετικοί βασικοί όροι για το ανοιχτό και το σκούρο μπλε.

Ακόμα πιο ενδιαφέρουσες είναι οι ενδείξεις που έχουμε πως η γλώσσα με την οποία μιλάμε με τα χρώματα φαίνεται να εξασκεί το μυαλό στο διαχωρισμό και την κατηγοριοποίησή τους. Μία πρόσφατη έρευνα σε πληθυσμό των Χίμπα στη Ναμίμπια της Νοτίου Αφρικής επιβεβαιώνει την υπόθεση αυτή [δ]. Τόσο σε επίπεδο απομνημόνευσης, όσο και σε επίπεδο περιγραφής, οι άνθρωποι ανταποκρίνονται πολύ πιο εύκολα σε χρώματα που ακολουθούν τα όρια της γλώσσας που μιλούν, παρά άλλων γλωσσών.

Τα χρώματα και η εξέλιξη του πολιτισμού

Ποια όμως είναι η σχέση της παλέτας των χρωμάτων με τον εξελισσόμενο πολιτισμό; Το πιο βασικό σκεπτικό που μας έρχεται στο νου είναι τα “επτά χρώματα της ίριδας” ή τα “επτά χρώματα του ουράνιου τόξου”, το οποίο μπορεί να χρονολογηθεί απ’ ευθείας στο γνωστό μας Νεύτωνα. Είχαν προηγηθεί πειράματα με τη διάθλαση, με τις αναφορές στα χρώματα του ουράνιου τόξου να αφορούν ένα φάσμα πέντε βασικών χρωμάτων (κόκκινο, κίτρινο, πράσινο, μπλε και μωβ) [γ].

Οι μυστικιστικές ανησυχίες του Νεύτωνα όμως τον έπεισαν να εισάγει το πορτοκαλί και το και να διασπάσει το μωβ σε λουλακί και βιολετί, ώστε να πετύχει τον αριθμό επτά, ο οποίος είχε μυστικιστική σημασία μεταξύ των αλχημιστών (επτά γνωστοί πλανήτες, επτά νότες της δυτικής μουσικής κλίμακας κ.ο.κ.). Η επιρροή αυτού του έργου έχει χρωματίσει την καθομιλουμένη μέχρι και σήμερα σε μεγάλο μέρος του κόσμου.

Για την άλλη πλευρά της σχέσης χρώματος και πολιτισμού, θα κλείσουμε το σημερινό μας κείμενο θυμίζοντας πως το 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα, ο συμβολισμός των χρωμάτων για τα παιδικά ρούχα ήταν ο αντίστροφος του σημερινού. Το άρθρο “Baby’s First Wardrobe, δημοσιευμένο στους The New York Times το 1897 παροτρύνει τους γονείς να επιλέγουν ροζ ρούχα για τα αγόρια (η “παιδική” εκδοχή του κόκκινου) και μπλε ρούχα για τα κορίτσια, το οποίο συνδεόταν με τη θηλυκότητα από την εποχή των μεσαιωνικών αγιογραφιών ακόμα. Η εναλλαγή των συμβολισμών μάλιστα μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια στις Ηνωμένες Πολιτείες της δεκαετίας του ‘50, και τις επιλογές των διαφημιστικών επιχειρήσεων της εποχής.

Εικόνα: Αναπαράσταση του πειράματος στη Ναμίμπια [δ]. Εσείς μάλλον θα δυσκολευτείτε να διακρίνετε το χρώμα που δεν ταιριάζει στον πρώτο κύκλο, αλλά όχι στο δεύτερο. Οι συμμετέχουσες δυσκολεύτηκαν με τον ακριβώς αντίθετο τρόπο. Σημείωση: το διαφορετικό χρώμα βρίσκεται στην ίδια θέση!

Πηγές:

[α] Gladstone, W. E. (1858). Studies on homer and the homeric age. University Press.

[β] Berlin, B., & Kay, P. (1969). Basic color terms: Their universality and evolution.

[γ] Boyle, R. (1664). Experiments and considerations touching colours. Printed for Henry Herringman.

[δ] Roberson, D., Davidoff, J., Davies, I. R. L., & Shapiro, L. R. (2005). Color categories: Evidence for the cultural relativity hypothesis. Cognitive Psychology, 50(4), 378–411. https://doi.org/10.1016/j.cogpsych.2004.10.001

*O Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ είναι Φυσικός Εφαρμογών, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών