Του καθ. Μανώλη Πλειώνη, Τμήμα Φυσικής, ΑΠΘ, πρώην διευθυντή Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, αντεπιστέλλοντος μέλους της ΑΜΚΕ Κόμβος-Node: Δίκτυα του Παγκόσμιου Ελληνισμού, και της δρoς Ανθής Κοσκινά, νομικού Διαστημικού Δικαίου
Το 1994 έγινε δόκιμο μέλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) και απέκτησε καθεστώς πλήρους μέλους το 2005.
Παράλληλα, η ένταξή της στον EUMETSAT και στο πρόγραμμα Copernicus ενίσχυσε τις δυνατότητές της στην παρατήρηση της Γης.
ΤΟ 2017 θεσπίστηκε πια και το εθνικό νομικό πλαίσιο για τις διαστημικές δραστηριότητες (Ν. 4508), και ιδρύθηκε ο αρμόδιος φορέας – αρχικά ως Ελληνικός Διαστημικός Οργανισμός και έπειτα ως Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος (ΕΛΚΕΔ, 2019).
Ωστόσο, οι αλλαγές του θεσμικού του καθεστώτος, οι δυσκολίες στη στελέχωση και η απουσία στρατηγικής που να συντονίζει τις ανάγκες της επιστήμης, της βιομηχανίας και των διεθνών συνεργασιών της χώρας, περιόρισαν την αποτελεσματικότητά του.
Ενδεικτικό είναι ότι η προσχώρηση της Ελλάδας στις Συμφωνίες Artemis το 2024 δεν συνοδεύτηκε με σχέδιο αξιοποίησης και δημόσιο διάλογο με τους αρμόδιους εθνικούς φορείς, περιορίζοντας τη σημασία του σε συμβολικό και γεωπολιτικό επίπεδο.]
ΠΑΡΑ ΤΑΥΤΑ το ερευνητικό και επιχειρηματικό οικοσύστημα κατάφερε να αναδειχθεί σε βασικό πυλώνα της ελληνικής διαστημικής δραστηριότητας με αξιοσημείωτα επιτεύγματα. Ενδεικτικά, η συνεργασία του Πανεπιστημίου Πατρών με τη Libre Space Foundation οδήγησε στην επιτυχή ανάπτυξη του CubeSat 2U – πρώτου μικροδορυφόρου παγκοσμίως βασισμένου αποκλειστικά σε ανοιχτές τεχνολογίες και λογισμικό.
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ καίρια αποδείχτηκε και η συνεργασία του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ) με την ESA και τη Γενική Γραμματεία Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων, η οποία καθιέρωσε, μετά από σκληρή αξιολόγηση, το τηλεσκόπιο Aristarchos ως τον πρώτο ευρωπαϊκό επίγειο σταθμό για οπτικές (λέιζερ) επικοινωνίες με δορυφόρους (ScyLight/ARTES). Το τηλεσκόπιο θα αξιοποιηθεί και στο πρόγραμμα EuroQCI για κβαντικές επικοινωνίες, μαζί με εκείνα του Χολομώντα και του Σκίνακα.
ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ αυτό, σημαντική εξέλιξη ήταν και η πρόσκληση από την ESA για συμμετοχή του ΕΑΑ στην αποστολή Psyche της NASA, καθώς και η διεθνής επιτυχία που σημείωσε το ΕΑΑ, μόλις πριν από λίγες βδομάδες, με την πρώτη λέιζερ επικοινωνία μεταξύ Γης και διαστημοσυσκευής σε απόσταση 270 εκατομμυρίων χιλιομέτρων, επιτυχία για την οποία η ESA βράβευσε τα στελέχη του ΕΑΑ σε εκδήλωση που έγινε στο υπουργείο Ανάπτυξης, ενώπιον της πολιτικής ηγεσίας, την 30ή Ιουλίου 2025.
Το ΕΑΑ συμμετέχει και σε άλλες διαστημικές αποστολές, όπως στην EarthCARE, όπου θα αξιοποιηθεί το Παρατηρητήριο PANGEA στα Αντικύθηρα για τη βαθμονόμηση δορυφορικών δεδομένων.
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ πανεπιστήμια έχουν επίσης σημαντική παρουσία σε διαστημικές αποστολές.
Χαρακτηριστικά, το ΕΚΠΑ συνεισφέρει στο PROBA-3 της ESA, με ανάπτυξη επιταχυντή υλικού για συμπίεση εικόνων στον στεμματογράφο ASPIICS. Το ΑΠΘ συνεισφέρει στην αποστολή LISA για ανίχνευση βαρυτικών κυμάτων, συμμετέχοντας στην Επιστημονική Επιτροπή του προγράμματος και στην ανάλυση δεδομένων, ενώ τα Πανεπιστήμια Ιωαννίνων και Πατρών, το ΙΤΕ Κρήτης και το ΕΑΑ συνεισφέρουν στη θεωρητική επεξεργασία των αναμενόμενων αποτελεσμάτων.
Επιπλέον, στο ΑΠΘ αναπτύσσεται ο μικροδορυφόρος AcubeSAT στο πλαίσιο του προγράμματος «Fly Your Satellite!» της ESA, με στόχο τη μελέτη μικροοργανισμών στο Διάστημα.
ΠΕΡΑ ΟΜΩΣ από τον ερευνητικό χώρο, αξιοσημείωτη είναι και η δραστηριότητα ελληνικών μικρομεσαίων επιχειρήσεων στον διαστημικό τομέα. Ενδεικτικά, οι Planetek Hellas και Geosystems Hellas αξιοποιούν δορυφορικά δεδομένα για γεωπληροφορική και πολιτική προστασία· η Raymetrics είναι ανάμεσα στους ελάχιστους κατασκευαστές συστημάτων LIDAR παγκοσμίως, με συμμετοχή σε αποστολές της ESA· ενώ η Libre Space Foundation διακρίθηκε με τον UPSat, όπως αναφέρθηκε ήδη. Εταιρείες όπως οι OHB Hellas, ISD Hellas, Space Hellas, Adamant Composites, Prisma Electronics και άλλες, δραστηριοποιούνται σε τομείς όπως κυβερνοασφάλεια, σύνθετα υλικά, λογισμικό, αισθητήρες, τηλεπικοινωνίες και υποδομές μικροδορυφόρων.
Καινοτόμο, δε, παράδειγμα πρότυπης σύμπραξης δημόσιων και ιδιωτικών, εθνικών και ευρωπαϊκών φορέων, είναι η συνεργασία του ΕΑΑ με την HellasSat, τη Thales Alenia Space και τον Γαλλικό Διαστημικό Οργανισμό-CNES, με σκοπό την ενσωμάτωση τεχνολογιών οπτικών επικοινωνιών στον επόμενο τηλεπικοινωνιακό δορυφόρο HellasSat5.
ΠΑΡ’ ΟΛΗ τη σημαντική αυτή δραστηριότητα του ελληνικού διαστημικού οικοσυστήματος, απαιτείται μια συνεκτική και μακροπρόθεσμη πολιτική στήριξης από την πολιτεία.
Δυστυχώς κανένας εκπρόσωπος του διαστημικού τομέα δεν συμμετέχει στο νέο Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας. Επίσης, η ανεπαρκής χρηματοδότηση από το ΠΔΕ στους προαιρετικούς τομείς της ESA έχει περιορίσει σημαντικά την επιστροφή επενδύσεων (μέσω georeturn) και δυσχεραίνει τη δυνατότητα αξιοποίησης και άλλων
ευκαιριών (βλ. προγράμματα GSTP και BASS της ESA), περιορίζοντας την ανταγωνιστικότητα του ελληνικού διαστημικού οικοσυστήματος.
Παράλληλα δε, η ελληνική αντιπροσωπεία στην ESA λειτουργεί χωρίς ανεξάρτητη επιστημονική υποστήριξη, γεγονός που περιορίζει την αποτελεσματικότητά της σε κρίσιμες διαπραγματεύσεις για τεχνολογικές επενδύσεις και επιστημονικές αποστολές.
Η ΣΤΕΛΕΧΩΣΗ του ΕΛΚΕΔ, το 2022, με εξειδικευμένο προσωπικό, αποτέλεσε θετική εξέλιξη, ωστόσο το Κέντρο εξακολουθεί να στερείται θεσμικής αυτονομίας.
Παρά τη σημαντικά βελτιωμένη νέα σύνθεση του Διοικητικού Συμβουλίου, απουσιάζουν εκπρόσωποι βασικών εθνικών επιστημονικών φορέων -όπως του ΕΑΑ και του Τμήματος Αεροδιαστημικής του ΕΚΠΑ-, καθώς και του επιχειρηματικού οικοσυστήματος, όπως της
ΕΒΙΔΙΤΕ, γεγονός που δυσχεραίνει τον συντονισμό και τη χάραξη εθνικής στρατηγικής για το Διάστημα.
ΕΝΩ Η ΡΟΜΠΟΤΙΚΗ και επανδρωμένη εξερεύνηση του Διαστήματος εξελίσσεται διεθνώς με προγράμματα ανάπτυξης σεληνιακού τροχιακού σταθμού, επανδρωμένων αποστολών στον Άρη, εμβληματικών αποστολών όπως JUICE, Mars Sample Return, ExoMars, Dragonfly κ.ά., η απουσία εθνικής συμμετοχής (παρά τις επιμέρους συμμετοχές ελληνικών εταιρειών και επιστημόνων) αδυνατίζει τη γεωπολιτική θέση της χώρας αλλά και τις αναπτυξιακές της
προοπτικές.
ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ, η Ελλάδα διαθέτει ένα δυναμικό και ανερχόμενο διαστημικό οικοσύστημα, με τη δυνατότητα να καινοτομεί και να συμβάλλει ουσιαστικά στις διεθνείς διαστημικές εξελίξεις.
Για να αξιοποιήσει και να ενισχύσει η χώρα τις επιστημονικές και τεχνολογικές της δυνατότητες, είναι απαραίτητη η διαμόρφωση μιας μακρόπνοης, ρεαλιστικής και ευρέως αποδεκτής εθνικής διαστημικής πολιτικής.
Η πολιτική αυτή θα πρέπει να διαμορφωθεί με την ενεργή συμμετοχή των ερευνητικών, ακαδημαϊκών και παραγωγικών φορέων της χώρας, με στόχο η Ελλάδα να αναδειχθεί σε ισότιμο εταίρο στην εξερεύνηση και αξιοποίηση του Διαστήματος.